ابوالحسن ایبوردیاَبوالْحَسَنِ اَبیوَرْدی، علی بن احمد، معروف به دانشمند (۹۳۶-۹۶۶ق/۱۵۳۰-۱۵۵۹م)، متکلم و فقیه امامی و آشنا به علوم ریاضی بود. ۱ - پیشینهدر برخی منابع به او نسبت «قائنی» نیز داده شده است. [۱]
کرکی، حسین بن حیدر، «فائده»، همراه بحارالانوار مجلسی، ج۱، ص۱۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۵۰، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
هیچ یک از منابع معتبر به تاریخ تولد او تصریح نکرده‌اند، اما با توجه به نوشته قمی [۳]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۴۰۴، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
که درگذشت او را در ۹۶۶ق در ۳۰سالگی دانسته است، می‌توان زمان تولد او را به دست آورد. پدرش مولانا احمد که از عالمان زمان خویش بود، نخست در بخارا به طریقت صوفیان پیوست، سپس به ایران بازگشت و در کاشان اقامت گزید و به تدریس پرداخت. [۴]
رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، ج۲، ص۳۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی.
حواشی بر برخی کتاب‌های منطق مانند شرح شمسیه و شرح مطالع از آثار او به شمار می‌رود. [۵]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۷، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
ابوالحسن نزد پدر خویش در همین شهر به دوران حکومت خان میرزا، پسر معصوم بیگ صفوی، پرورش یافت. [۶]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۵، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
اگرچه برخی او را ساکن مشهد دانسته‌اند، [۷]
بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ص۲۴.
ولی مسلم است که بیشترین ایام عمر خود را در کاشان سپری کرده و از همین رو به کاشانی شهرت داشته است. [۸]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۵، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۹]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۵، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
۲ - وضعیت استعداد ویابوالحسن که از هوشی سرشار و حافظه ای قوی برخوردار بود، به زودی دانش‌های متداول زمان را فرا گرفت و به طوری که گفته شد، به چنان مقام و پایه علمی رسید که کس را یارای مباحثه با او نبود. [۱۰]
روملو، حسن‌بیک، احسن‌التواریخ، ج۱، ص۴۱۰، به کوشش چارلز، ن سدن، بارودا، ۱۹۳۱م.
در ۱۴سالگی شرح تجرید و در ۲۰سالگی مجسطی را تدریس می‌کرد [۱۱]
رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، ج۲، ص۳۲، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی.
و روملو شرح تجرید را از او آموخت. [۱۲]
روملو، حسن‌بیک، احسن‌التواریخ، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش چارلز، ن سدن، بارودا، ۱۹۳۱م.
وی با محفوظات وسیعی که داشت به تصحیح و استنساخ کتب حدیث و رجال نیز می‌پرداخت، چنانکه نسخه‌ای کامل از دوره کتاب تهذیب را با خط خود تحریر نمود. [۱۳]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۴۰۴، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
کرکی [۱۴]
کرکی، حسین بن حیدر، «فائده»، همراه بحارالانوار مجلسی، ج۱، ص۱۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
از روایت آثار ابوالحسن توسط حبیب الله بن علی طوسی از پدرش و عبدالعالی کرکی از مؤلف یاد کرده است. [۱۵]
آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه، ج۱، ص۵۶، قرن ۱۰، به کوشش علی‌نقی منزوی، تهران، ۱۳۶۶ ش.
۳ - وفاتابوالحسن در جوانی وفات یافت و پیکرش در دارالارشاد اردبیل به خاک سپرده شد. محتشم کاشانی -شاعر معروف سده ۱۰ق-در رثای او شعری سروده و ماه تاریخ فوتش را «ماه اوج فضل» آورده که با ۹۶۶ق برابر است. [۱۶]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۴۰۵، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
۴ - آثاراز ابوالحسن تألیفات چندی برجای مانده که نسخ خطی آن‌ها در کتابخانه‌ها موجود است: ۱. اثبات الواجب و صفاته یا اثبات واجب الوجود، به زبان عربی که به نوشته افندی [۱۷]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
تألیف آن را در ۹۶۳ق در سبزوار به انجام رسانده است. نسخ خطی آن در کتابخانه دانشگاه تهران ، کتابخانه ملی و مجلس شورا [۱۸]
دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه مجلس سنا، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹، تهران، ۱۳۵۹ش.
محفوظ است. ۲. بیان دیات و قصاص، رساله‌ای است مختصر به زبان فارسی در مقدار دیات و احکام آن [۱۹]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
که نسخه آن در دانشگاه تهران موجود است. ۳. رساله‌ای در حل اشکالِ شکل پانزدهم از مقاله سوم اقلیدس به زبان عربی [۲۰]
رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، ج۲، ص۳۱-۳۲، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی.
که نسخه‌های آن در کتابخانه مجلس شورا یافت می‌شود. ۴. روض الجنان، در حکمت طبیعی به زبان عربی، این اثر به پنج حدیقه و هر حدیقه به چندین روضه تقسیم شده است و گزیده‌ای از آن، الحسنی فی الحکمة الطبیعیه نام دارد. [۲۱]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
نسخه‌های متعدد از روض الجنان در کتابخانه‌های مختلف موجود است. [۲۲]
آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۴۳۰.
[۲۳]
آستان قدس، فهرست، ج۳، ص۱۵۶.
[۲۴]
آستان قدس، فهرست، ج۱۱، ص۱۶۴.
[۲۵]
دانش‌پژوه، محمدتقی و علی‌نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۵، ص۸۸، تهران، ۱۳۵۶ش.
از گزیده الحسنی نیز نسخه‌هایی در کتابخانه مجلس شورا و دانشگاه تهران می‌توان یافت.۵. شرح الفرائض النصیریه، شرحی است به عربی بر رساله فرائض خواجه نصیرالدین طوسی در مسائل ارث که نسخ آن در کتابخانه‌ها موجود است. [۲۶]
آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۴۵۸.
[۲۷]
فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، ج۱، ص۱۶۳، مشهد، ۱۳۵۴ش.
۶. وجیزة لحل بعض من صفات الاشکالات الواردة علی الحرکه. [۲۸]
دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه مجلس سنا، ج۱، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۵۹ش.
۵ - آثار یافت نشده وی۱. رساله‌ای در اصول دین به نام یکی از دختران شاه طهماسب صفوی، به زبان فارسی که تألیف آن در ۹۶۴ق به پایان رسیده است. [۲۹]
افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
[۳۰]
قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۴۰۴، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲. شوراق در کلام. [۳۱]
روملو، حسن‌بیک، احسن‌التواریخ، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش چارلز، ن سدن، بارودا، ۱۹۳۱م.
۳. مشارق و مرآﺓالافلاک در ریاضیات. [۳۲]
رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، ج۲، ص۳۲، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی.
۶ - فهرست منابع(۱) آستان قدس، فهرست. (۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه، قرن ۱۰، به کوشش علی‌نقی منزوی، تهران، ۱۳۶۶ ش. (۳) افندی، عبدالله، ریاضی‌العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۴) بغدادی، ایضاح المکنون. (۵) دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۹ش. (۶) دانش‌پژوه، محمدتقی و علی‌نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، تهران، ۱۳۵۶ش. (۷) رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی. (۸) روملو، حسن‌بیک، احسن‌التواریخ، به کوشش چارلز، ن سدن، بارودا، ۱۹۳۱م. (۹) فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، مشهد، ۱۳۵۴ش. (۱۰) قمی، احمد، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش. (۱۱) کرکی، حسین بن حیدر، «فائده»، همراه بحارالانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکزدائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحسن ایبوردی»، ج۵، ص۲۰۷۲. |